Aleviliği bir bütün olarak anlamak ve kavramak için, cem ibadetini anlamaktan geçer. Cem kelime anlamı olarak; Birleşme, birlik olma, bir araya gelme ve gönülleri birleme demektir. Alevi inancında ibadet için cem olma, bir araya gelme amacından yola çıkarak, bütünleşme anlamında kullanılır. Cemde yapılan her hareketin, söylene her sözün inançsal, kültürel ve toplumsal olarak sembolik anlamları vardır.
Cem; Özgürlük, eşitlik, ibadet ve sevgi yeridir. Hakk Muhammed Ali muhabbeti yapma ve hizmet yeridir. Kul-Köle, efendi-beyin olmadığı, eşit ve hür canların buluştuğu yerdir. Cem; Af, şefaat, rıza meydanıdır, Edep ve erkan yeridir. Cemin inançsal kaynağı ise, Kırklar cemidir.
Cem ibadetinde duruş biçimi duvara değil cemale, “Didar-i pak” olarak ifade edilen Kamil-i Insan yüzüne bakmak, varlıkların en kutsalı kabul edilen insanı ve bu şekilde kendini tanımak, yaradılışın ve hayatın anlamını kavramak, insanı kutsal görmek, Alevilerde ibadetin esasını oluşturur. Bu anlayışla Aleviler; „Secde ademedir,” „Hakk ademdedir“ fikrinden hareketle insanı ve insan sevgisini dinin esası haline getirmişlerdir.
Alevi inancı cemsiz düşünülemez. Alevilerin yaşam biçimi, cem ibadeti ile iç içedir. Yola girmenin, musahip ikrarının verildiği, erkandan geçildiği, sorgu ve yargı mekanıdır.
Cem erkanı, oniki hizmetin yerine getirilmesinden oluşan kutsal bir ibadettir. Cem erkanında Kırkların, Kerbelanın, 12 Imamların anısına, Şah Ismail Hatayiden, Pir Sultan Abdaldan, Kul Himmetden, vs. miraclama, semah yapılır, duaz-ı imam ve deyişler söylenir. Yola verilen ikrar tazelenir, lokmalar dağıtılır, dargınlıklar giderilir, toplum arasındaki adaletsizlik giderilir, razalık alınarak iklikten birlik sağlanır.
Alevi ibadet erkanında, Cem çeşitleri.
1- Irşad-eğitme cemi.
Genel anlamda yola girecek canlara; Yolun edep erkanı anlatılır, gösterilir ve öğretilir.
2- Abdal Musa cemi.
Abdal Musa lokması ile toplum arasındaki ikilik giderilip, gönülleri birlemektir. Paylaşım nizamına, bağlı kalmaktır.
3- Lokma-Kurban cemi.
Adak, lokma ve yemekler yapılır. Emek paylaşımı ve helalleşmedir. Yani kul hakkı adına; Kulun kuldan razı olması, hakkını helal etmesidir. Bu cemde; Darda indirme erkanı da, yerine getirilir.
4- Görgü(İkrar) cemi.
Bütün kötülüklerden arınmış, ikrarına bağlı ve Muhammed Ali birliğine inanan evli canlar katılır. Bu ikrar musahiplik ikrarıdır, erkanıdır.
Cem erkanında, on iki hizmet.
1- Mürşid-Pir
Hizmet itibari ile Muhammed, Şahı Merdan Aliyi temsil eder. Cem erkanı yöneticiliğini yapar, ikrar alır nasip verir. Pir ve Mürşid bu posta vekaleten otururlar. Yolun zahir ve batın ilminden haberdar, talibi yolun ilimiyle, edep ve erkaniyle eğitip irşad edendir. Ceme katılan toplumu; aydınlatan, ibadetini yaptıran, sorgulayan yani cem hizmetinden sorumlu ve tek yetkili kişidir.
2- Rehber
Görev itibariyle İmam Hüseyini temsil eder. Yola girmek isteyenleri yolun edep erkanını, ilim irfanını, şartlarını, kurallarını öğretmekle yükümlüdür. Mürşid-Pir ile talip arasında dialoğ hizmetini yürütendir. Mürşid-pir gibi talibin menevi hallerinden sorumlu kişidir.
3-Gözcü
Görev itibariyle Ebuzer Gaffariyi temsil eder. Rehberin yardımcısıdır. Cemin sessiz ve sakinlik içinde gecmesini sağlar. Dolayısıyla cem erkanının aşayişini sağlanmasından sorumlu kişidir.
4- Zakir
Görev itibariyle Bilal Habeşi temsil eder. Cem erkanında; Tevhid, Duaz-ı Imam, Mersiye, Semah, Nevruziye, beyitler okur ve Mürşid-Pir kelamını ile cemde zikiri yönetmeyle sorumlu kişidir.
5- Süpürgeci(Ferraşcı)
Görev itibariyle Selman-ı Pakı temsil eder. Cem erkanında baştan sonuna kadar Hakk Meydanından sorumlu kişidir. Temizliği, paklığı simgeler.
6- Çerağcı (Delilci)
Görev itibariyle Cabir El Ensariyi temsil eder. Yolun edep erkanına göre cemevinde bulunan delil(çerağ) aydınlatma araçlarını hazırlar. Delil(çerağ) uyandıran(yakan) ve dualarını okuyan kişidir.
7- Sakkacı
Görev itibariyle Ammari Yaseriyi temsil eder. İmam Hüseyin ve Kerbela Şehitlerini temsilen su görevini yapan kişidir. “Imam Hüseyin aşkına, Kerbela Şehitleri aşkına” diyerek Mürşid-Pir tarafından dualanan suyu toluma veya da toplumu temsilen üç kişiye verlir.
8- Niyazcı-lokmacı-kurbancı
Görev itibariyle Mahmut el Ensariyi temsil eder. Gelen lokma ve kurbanların alınması, hazırlanması, dualanması, kesilmesi, pişirilmesi, dağıtılması bu kişiye aittir. Fazla lokmaları hazırlar ve beraberinde eve almak isteyenlere verilmesini sağlayan yetkili kişidir.
9- Ibriktarcı-iznikçi-tezekar
Görev itibariyle Ehlibeyt dostu Kamberi temsil eder. Cem de Mürşid-Pirin ve cemdeki toplumun zahiri abdest(beden temizliği) almalarını sağlar. Bu beden temizlik sembolik anlamda bir yıkanma, bir tür tarikat(yol) abdestidir. Cem ibadetine gelen her can önceden; duşunu, banyosunu almış, temiz giysilerini giyinip gelerek ve tarikat abdestini de Mürşid-Pir nefesiyle bütün kötü hal ve davranışlardan uzaklaşmak anlamındadır.
10- Meydancı-pervaneci-semahcı
Görev itibariyle Hüzeyme tül Yemeniyi temsil eder. Cem erkanında Duaz-ı İmam ve Miraclama eşliğinde yapılan semah hizmetinde sorumlu kişidir.
11- Peyikçi
Görev itibariyle Amri Ayyariyi temsil eder. Rehberin talimatı doğrultusunda; Cem erkanının tarihini topluma bildirmekle, toplumun ceme katılmasını sağlamakla sorumlu kişidir.
12- Kapıcı
Görev itibariyle Gülam Keysaniyi temsil eder. Bu görev iki kişi tarafından yapılır. İki kişi olmasının nedeni; biri cemevinin dışından ve ikincisi ise cemevinin içerisinden sorumludur. Herhangi bir durumda kapıcı o durumu gözcüye, gözcüğ rehbere ve rehberde Mürşid-Pire iletir.
Cem erkanları üç aşamalıdır.
1- Genel bilgilendirme,
2- Sorgu ve sual, rızalık alınması ve
3- İbadet bölümü. Cem mühirlenir. Giriş çıkışlar olmaz.
Cem erkanının, ibadet bölümünde; Kerbela olayı anlatılarak huşu içinde üzüntüler, bağlılıklar ifade edilir. Genel anlamiyle şiddet ve zülüm red edilir ve yapanlara ise, lanet okunur. Ehli Beyte yapılan zulüm, haksızlıkları Duaz-ı Imam, ağıt ve deyişlerle dile getirilir. Çoğu yerlerde toplum Duaz-ı Imamlara, ağıtlara, deyiş ve miraclamaya eşlik ederler. İmam Hüseyin ve Kerbela şehitleri aşkına çerağlar yakılır, gülbanglar ve dualar okunur. Böylece tevella ve teberra ikrarı tazelenmiş olur.